Ruch na rzece coraz większy. Fascynujące Meandry ODRY

Odra była kiedyś o 150 kilometrów dłuższa. Na starych mapach widać w górnym biegu meandrującą rzekę i liczne zakola, których ślady można znaleźć do dziś na ziemi raciborskiej. To unikalny obszar w skali całej Polski. Starorzecza Odry znajdują się m.in. w Studziennej i Sudole. Obraz dawnej rzeki możemy oglądać w Chałupkach-Boguminie. Znajdują się tu słynne MEANDRY ODRY, wpisane do sieci obszarów Natura 2000.

Regulację Odry na większą skalę rozpoczęto w XVIII wieku. Prace nabrały tempa w 1746 r., kiedy inspektorem budów wodnych i wałów we Wrocławiu mianowano Neuwertza. Postawił on sobie za cel stworzenie odpowiednich przekrojów przepływu dla wód średnich i wysokich. Polegało to na przekopywaniu krzywizn, usuwaniu jazów lub ułatwianiu przepływów przez nie oraz na zwężaniu przekrojów szerokich. W latach 1770-1780 wykonano przekopy w okręgach Racibórz, Opole, Ścinawa i Zielona Góra. Do 1782 roku, jak informował Neuwertz, wykonano na Śląsku 48 wykopów, które skróciły rzekę o 60 kilometrów. Ówczesne urzędowe opisy określają skrócenie rzeki od Raciborza do granicy pomorskiej na 20.5 mil czyli około 1/5 długości. Nowemu biegowi o długości 860 kilometrów odpowiadało dawniej 1020 kilometrów. W 1790 roku zarządzono generalne czyszczenie dna z pni drzew oraz mostów, których sporo pozostało od czasów wojny trzydziestoletniej. Po powodzi w 1785 roku umocniono wały a ich korony podwyższono od 1 do 1.5 stopy ponad najwyższy zanotowany dotychczas stan. Na mocy Protokołu Bogumińskiego (Protokół w sprawie przestrzegania zasad przy zabudowie odrzańskiego nurtu) z 7 lipca 1819 roku zaprzestano prostowania koryta na rzecz zachowania resztek wijącej się trasy. Usuwano płycizny w nurcie i tworzono rosnącą w dół rzeki szerokość normalną. Odra w Raciborzu miała wówczas 61 metrów szerokości. W Koźlu już siedem metrów więcej. Do 1843 roku doliczono się na rzece ponad 5,4 tys. ostróg oraz 70 tys. prętów tam równoległych.

Meandrującą malowniczo Odrę można zobaczyć albo na starych mapach, albo na odcinku pomiędzy Chałupkami a Zabełkowem. Rzeka w tym miejscu nie była żeglowna więc w XIX wieku nie przeprowadzono tu prac regulacyjnych. Dzięki temu przetrwał unikalny przyrodniczo obszar, jeden z trzech - obok rezerwatu Łężczok i lasu Obora - na ziemi raciborskiej. Rzeka przy każdym większym wezbraniu zmienia kształt koryta. Występuje tu kilka rzadkich zbiorowisk roślinnych chronionych w skali europejskiej, m.in. lasy nadrzeczne z olszą czarną i jesionem, łęgi wierzbowo-topolowe i fragmenty wilgotnych łąk. Potwierdzono występowanie ponad 120 gatunków roślin. Żyją tu bobry, wydry, rzadkie motyle, a także zagrożone wyginięciem chrząszcze. Swoje gniazda w urwistych brzegach buduje zimorodek. Meandry wpisano do obszarów Natura 2000. Rozwija się tu wodniactwo. Od wiosny do jesieni organizowane są liczne spływy.

Na ziemi raciborskiej znajduje się kilka doskonałych punktów widokowych pozwalających obserwować Odrę. Z Pogrzebienia w gminie Kornowac, z punktu przy drodze do Lubomi, można oglądać całą dolinę rzeki oraz - przy dobrej pogodzie - Beskidy, Sudety oraz rozdzielającą te pasma Bramę Morawską. To znakomite miejsce do astroobserwacji. W Chałupkach, w październiku 2017 roku, oddano do użytku wieżę obserwacyjną przy meandrach. Ma ponad 27 metrów wysokości, a na jej szczyt prowadzi 114 stalowych schodów (dojazd od DK 78 na odcinku Olza - Chałupki). Pięknie widać wijący się nurt i okolicę. Kolejny punkt znajduje się na wieży tworkowskiego zamku.

Na odcinku pomiędzy Krzyżanowicami-Bukowem a Raciborzem powstaje Zbiornik Racibórz. Zajmuje obszar 2626 ha i pomieści 185 mln m sześc. wody. Jest to więc największa budowla hydrotechniczna w Polsce. Dla porównania zbiornik Solina ma pojemność 80, Czorsztyn 63,3, Goczałkowice 46, Nysa 73, Otmuchów 81, a Jeziorsko 81,3 mln metrów sześc. Długość zapór bocznych to 22 km, a ich wysokość wynosi od 7 do 10 metrów sześc. Jest to zbiornik suchy, zapełniany tylko w czasie wezbrań. Przekształcenie go w stały akwen, a także część drogi wodnej Odra-Dunaj znajduje się w fazie planowania. Budowa zbiornika wymagała wysiedlenia oraz zburzenia zabudowy dwóch wsi – Nieboczów oraz Ligoty Tworkowskiej.

Elementem systemu ochrony przeciwpowodziowej górnej Odry jest oddany do użytku w 2001 roku polder Buków o powierzchni około 8 km kw. i pojemności maksymalnej 50 mln m sześc. Polder spełnił swoje zadanie w 2010 roku, przejmując ponad 50 mln. m sześc. wód powodziowych, chroniąc przed zalaniem położone poniżej wsie oraz miasto Racibórz.

Dodajmy, że najstarsze koncepcje budowy zbiornika przeciwpowodziowego w górnym biegu Odry sięgają XIX wieku. Pierwszy pomysł zrodził się po katastrofalnej powodzi z 1880 roku. W 1882 roku podano wykaz wsi, które należałoby wysiedlić oraz propozycje: lokalizacji zapory i zasięgu zbiornika przy różnych wysokościach piętrzenia od 189 do 195 metrów n.p.m., przełożenia linii kolejowych oraz budowy obwałowań. W latach 1905 i 1906 obliczono, że zbiornik przy spiętrzeniu 200 m n.p.m., przy powierzchni zalewu 102 km kw. będzie miał pojemność 640 milionów m sześc. W kolejnych latach propozycje były wciąż modyfikowane, głównie ze względu na plany połączenia Odry z Dunajem i stworzenia z niej wielkiej arterii komunikacyjnej. I tak wysokość spiętrzenia obniżono do 197.3 m n.p.m. przez co powierzchnia zalewu zmniejszyła się do 85.5 km kw., a pojemność całkowita do 390 mln m sześc. Przewidziano wówczas budowę kanału żeglugowego omijającego zbiornik po jego wschodniej stronie. Wcześniej, bo w 1870 roku zaczęto dyskutować o budowie kanału Odra-Dunaj. Jego trasa na odcinku Chałupki-Wiedeń miała liczyć 273 kilometry. Statki 300-, 400- i 500-tonowe miały pokonać ten dystans w 22 dni.

opr. waw

Na zdjęciach w galerii doroczne Otwarcie Meandrów 30 czerwca 2018 roku, fot. TB/UG Krzyżanowice

Fot. w galerii polecane Tomasz Sczansny